beraberce Değişim Programı: Hafıza Mekanları

Hilal Yavuz / beraberce Değişim 2018 Gönüllüsü

23-24 Kasım tarihlerinde Zachor Vakfı’nın ev sahipliğinde düzenlenen Yerel Tarih, Kişisel Hafıza başlıklı konferansa katılma imkânım oldu. Multimedya araçların yerel tarih eğitimi kapsamında kullanımı üzerine Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Polonya, Slovakya ve Ukrayna’da hafıza çalışması yürüten STK ve sivil insiyatif temsilcilerinin katkı sağladığı bir çok tartışmanın yürütüldüğü konferansın birinci günü atölye çalışması biçimindeydi. Biri, iki gün boyunca konferansa da ev sahipliği yapan mekanda yer alan sergi alanında gerçekleşen, diğeri ise Dohany Sokağı Sinagogu’nun önünde başlayıp Kiraly Caddesi’nde bulunan Getto Duvarı’nın önünde sona eren iki ayrı hafıza yolculuğuna katıldık.^[1] İlkini IWalk uygulamasının rehberliğinde, ikincisini ise çalışma arkadaşım Jillian’ın rehberliğinde gerçekleştirdik.

Jillian’ın rehberliğinde gerçekleşen yolculukta yaklaşık 15 kişiydik. Toplamda yedi duraktan oluşan bir rotamız vardı. Gruptaki diğer üyelerin soru ve yorumları, Jillian’ın diğer rehberlik deneyimlerinde ulaştığı sonuçları ve bu hafıza yolculuğuna ilk katıldığında düşündüklerini ve hissettiklerini bizimle paylaşması kişisel deneyimimi kolektif deneyimin bir parçası olarak yeniden anlamlandırmama yol açtı. Üstelik etrafı meraklı gözlerle inceleyen turist kafileleri, iş çıkışında evlerine dönme telaşındaki şehir sakinleri, kafe ve restorantlarda bir araya gelen arkadaş grupları geçmişin kayıplarına direnen bir canlılıkla, öyle veya böyle, o ânın deneyimine ortak oluyordu işte.

Yahudi geleneğine göre mezarlıkların sinagogların uzağında inşa edilmesi gerektiğini söyleyen Jillian, çiçekler dahil canlılığa ilişkin tüm öğelerin mümkün mertebe mezarlık alanının dışında kalması gerektiğini ekledi. Fakat 1944-45 yıllarında, bu bölgede kurulan gettoda ölen binlerce Yahudinin naaşını barındıran toplu mezarlık, geçmişin bugüne sirayet eden yanlarının en katı uyuşmazlıklarla iç içe olduğunu hatırlatarak, Dohany Sokağı Sinagogu’nun arka tarafında durmaya mecburen devam edecekti. Getto döneminde evlerini terk etmek zorunda bırakılan Yahudilerden artakalan mekânların, günümüzde Budapeşte gece hayatının merkezinde yer alan populer “Ruin Pub”lara dönüştürülmüş olması, mevzubahis uyuşmazlığın en açık ifadesi aslında.

Yolculuğumuzun Kiraly Caddesi’nde bulunan Getto Duvarı’nda sonlanması da benzer bir uyuşmazlığın altını çiziyordu. Duvarın bizim bulunduğumuz tarafı bir harabeyi andırırken öteki tarafta nezih binalar yükselmekteydi. Kentsel dönüşüm kapsamında yeniden inşa edilen bu binaların bulunduğu bölge gettonun esas yerleşkesiydi; bulunduğumuz yer ise getto dışında kalan, şehrin gündelik hayatının sürdürüldüğü bölgeydi. Fakat ilk bakışta hangi tarafın gettoya dâhil olduğunu ve hangisinin gettonun dışında kaldığını tahmin etmek çok güçtü.

Hafıza yolculuğumuzun hemen akabinde küçük gruplar halinde bu deneyime dair duygu ve düşüncelerimizi paylaştığımız etkinliğin sonuncunda, yedi farklı grubun dördü tarafından yolculuğun en etkileyici ânı olarak işaret edilen de bu son sahne olacaktı.

IWalk Macaristan’da yaşayan Yahudilerin gündelik hayatta kullandıkları nesnelerin sergilendiği, Elisabethtown’da yer alan sergi mekanında bireysel olarak gerçekleştirdik. Yahudi kültürüne ait nesnelerin arasında gezinirken IWalk uygulaması aracılığıyla dinlediğimiz tanıklıklar geçmiş zamanın izlerini takip etmeye çağırıyordu bizi. Estetik açıdan hoş bir yolculuktu. Öte yandan mekânın hemen hemen her köşesinde karşımıza çıkan sınırlar, kullanım değerini yitirmiş bu nesneler aracılığıyla geçmişin izini sürme olanağının da yitirildiğini gösteriyordu.

Yukarıda değindiğim uyuşmazlıklar, geçmişte yaşanmış ancak etkisi hala süren soykırım(lar)la ilgili eğitsel ve sanatsal etkinlikler düzenlemenin yanı sıra direniş imkânları üzerine düşünmenin de gerekli olduğunu hatırlattı. Geçmişle yüzleşme çalışmalarını salt bu etkinlikler vasıtasıyla yürütmek, olayların geçmişte meydana geldiği fakat bugün hala etkisini sürdürmediği yanılsamasına yol açabilir çünkü. Yine de birbirinden farklı bakış açılarını görünür kılması açısından tanıklık temelli eğitim ve sanat programlarının hafıza çalışmaları kapsamında epey önemli olduğu inkâr edilemez.

Konferansın sonunda alınan geri bildirimler çerçevesinde, Jillian’ın rehberliğinde gerçekleştirdiğimiz yolculuğun katılımcıların çoğunun üzerinde daha güçlü bir etki bıraktığı sonucuna varıldı. Buradan yola çıkarak, öncelikle bir arada oluştan doğan kolektif deneyimin kaynaklık ettiği hatırlama biçimlerinin çok daha güçlendirici olduğu söylenebilir. Jillian’ın deneyimlerini bizimle paylaştığı bu hafıza yolculuğunda olayların tanıdığımız birinin deneyimleri aracılığıyla aktarılmış olması, daha doğrusu onun tarafından alıntılanmış olması bu deneyimin etki alanını genişleten bir diğer etmen olarak değerlendirilebilir. Demek istediğim geçmişi hatırlama, onunla bireysel olarak yüzleşme ve hesaplaşma çabası tek başına yetersiz olduğu gibi ayarsız bir melankoliye de sürükleyebilir insanı. Başkalarıyla birlikte düşünmenin, başkalarının hatırlama yolculuklarına eşlik etmenin, başkalarının yüzleşme çabasını işitmenin ise güçlendirici bir yanı var. Bu sayede geçmişle yüzleşme pratikleri, teknik bir mesele haline gelme tehlikesinden de kurtulabilir.

***

Konferansın ikinci günü, bu minvalde deneyim aktarımlarıyla devam etti. Sadece eğitimciler ya da eğitim alanında çalışan yetişkinler değil öğrenciler de bulundukları bölgede rehberlik ettikleri, Holocaust geçmişiyle ilişkili mekânlarda yürüttükleri hafıza yolculuklarına dair deneyimlerini aktardı. Son olarak, bu tarz çalışmaların yeni nesiller arasında yaygınlaşması açısından öğrencilerin hafıza yolculuklarında akranlarına rehberlik etmesine imkân tanıyan ve Zachor Vakfı’nın da Macaristan’da yürütücülüğünü üstlendiği eğitim programlarının gerekliliği vurgulandı.

Dipnotlar:

[1] Bu mekanların hafıza yolculuğu açısından neden önemli olduğunu merak edenler IWalk uygulamasını indirerek orada yer alan açıklamaları okuyabilir ve videoları izleyebilir.